Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü
Evrendeki fiziksel ya da
ruhsalruhsal tüm olayların, fiziksel açıdan ve gizilgüç açısından ölçülebilir bir nedeni bulunduğunu; her olayı, kendinden önce gelen olayların belirlediğini ve açıklayabileceğini ileri süren görüş;
determinizmdeterminizm, gerekircilik. İstencin, kendinden önce gelen
ruhsalruhsal, fiziksel koşullar ve nedenlerle belirlendiğini savunan; rastlantıyı, istenci ve özgür seçimi reddeden bu görüş, psikolojiye iki farklı biçimde yansıdı. Bunlardan birincisine göre, insan davranışının tümünü eski yaşantılar ve
bilinçdışıbilinçdışı belirliyor. Davranışın geçmişle, bilinçdışıyla belirlendiği görüşünün baş savunucusu olan S. Freud, hiçbir insan davranışının; örneğin,
dildil sürçmesinin, rastgele söylenen bir rakamın, bir
rüyarüya öğesinin, bir belirtinin, kesinlikle belirlenebilir bir nedeni bulunduğunu savundu. Belirlenimciliğin psikolojiye ikinci yansıması, davranışı, çevrenin (uyarıcıların) belirlediği savıdır. Davranışçılarca savunulan bu görüşe göre,
istençistenç ve özgür seçim de içinde olmak üzere, her insan davranışı, öğrenilmiş bir dizi
uyarıcıuyarıcı-
tepkitepki ilişkilerinin bir sonucudur ve bu, U-T formülüyle açıklanabilir. Özgür istençli ve özgür seçimci olan hümanist yaklaşımcılarla varoluşçuların da karşı çıktıkları
belirlenimcilikbelirlenimcilik, bir yanıyla bilimin de vazgeçilmez bir koşuludur. Çünkü
nedenneden-sonuç ilişkisi yoksa
bilimbilim de yok demektir. Bu durumda bilimin “
açıklamaaçıklama yapma, verilere dayanarak bilinmeyeni kestirme” ölçütü ortadan kalkmış oluyor. Bu nedenle psikolojinin
belirlenimcilikbelirlenimcilik konusunda zor durumda olduğu söylenebilir. Birçok
araştırmacıaraştırmacı, konunun kuramsal boyutunda belirlenimciliği reddetse de davranışı açıklayan ilkeleri incelemeye, olaylar arasında ilişki kurmaya sıra geldiğinde, şu ya da bu ölçüde belirlenimci olmak zorunda kalıyor. Freud’a göre insanın gelecekte nasıl davranacağını geçmiş yaşantıları belirleyip sınırlıyor. Bu
kavramKavram,
ruhsal belirlenimcilikbelirlenimcilikruhsal belirlenimcilikbelirlenimcilik olarak da dile getiriliyor. Bkz.
belirlenemezcilik;
özbiliş yeteneği;
psikanaliz;
davranışçı psikolojipsikoloji;
varoluşçu psikolojipsikoloji;
hümanist psikolojipsikoloji.